Thay vì tập trung vào việc ai lợi dụng ai, chúng ta cần nhận thức chủ nghĩa tư bản như một hệ thống quan hệ sản xuất với logic vận hành riêng, không phải như hành động của các chủ thể ác ý

Khái niệm:: Tư bản
Hôm nay, một người em trong nhóm chia sẻ với tôi là bạn ấy thấy một bài viết trên mạng xã hội với luận điểm: "Chủ nghĩa tư bản lợi dụng các phong trào xã hội (môi trường, giới,...)".

Tôi cho rằng cách diễn đạt là "LỢI DỤNG" có những hạn chế nghiêm trọng về mặt khái niệm và lý thuyết, bởi nó che giấu bản chất thực sự của chủ nghĩa tư bản và dẫn đến những hiểu lầm về cách thức hệ thống này vận hành.

Trong tiếng Việt, từ "lợi dụng" thường mô tả quan hệ giữa các chủ thể cá nhân, ngụ ý một bên có chủ ý khai thác lợi thế của mình trước bên kia. Khi áp dụng vào chủ nghĩa tư bản, từ này tạo ra ít nhất ba giả định sai lệch.

Thứ nhất, nó cá nhân hóa chủ nghĩa tư bản thành quan hệ giữa các tác nhân cụ thể như tập đoàn và người dân, hoặc người chủ và nhân viên từ đó che giấu bản chất hệ thống của nó.

Thứ hai, "lợi dụng" ngụ ý có một trạng thái ban đầu mà ở đó ta chưa bị chi phối bởi chủ nghĩa tư bản, và chỉ do thiếu hiểu biết hoặc ngây thơ nên sau này mới bị "lợi dụng".

Thứ ba, từ này hàm ý người bị lợi dụng đã có một sự chấp nhận hoặc thỏa hiệp ngầm một phần nào đó, từ đó tạo điều kiện cho việc "lợi dụng" xảy ra.

Từ góc nhìn Marxist, chủ nghĩa tư bản không phải là hành động chủ quan của các chủ thể, mà là quan hệ sản xuất và phương thức sản xuất trong một giai đoạn lịch sử cụ thể. Chúng ta được sinh ra đã bị "ném vào" hệ thống quan hệ sản xuất tư bản này mà không có lựa chọn ban đầu. Không tồn tại một trạng thái "trước tư bản" mà cá nhân có thể quay về, bởi ngay từ khi ra đời, ý thức, nhu cầu và cách thức tồn tại của chúng ta đã được hình thành bởi quan hệ sản xuất tư bản. Do đó, không có sự "thỏa hiệp" hay "chấp nhận" nào ở đây, vì đó không phải là một thỏa thuận tự nguyện mà là điều kiện vật chất mà chúng ta phải tồn tại trong đó.

Vấn đề ở đây là các phong trào xã hội được biến thành công cụ marketing và thương mại, chính xác hơn nên được hiểu là quá trình hàng hóa hóa (commodification). Đây không phải là "lợi dụng" theo nghĩa thông thường, mà là logic nội tại của chủ nghĩa tư bản, trong đó mọi thứ, kể cả những phê phán chống lại nó, đều có xu hướng bị biến thành hàng hóa và thành nguồn tạo ra giá trị thặng dư. Đây chính là cơ chế mà chủ nghĩa tư bản tự tái sản xuất bản thân, bằng cách hấp thụ và trung hòa các phong trào đối kháng, biến chúng thành một phần của chu trình sản xuất-tiêu dùng.

Thay vì tập trung vào việc ai "lợi dụng" ai, chúng ta cần nhận thức chủ nghĩa tư bản như một hệ thống quan hệ sản xuất với logic vận hành riêng, không phải như hành động của các chủ thể ác ý. Từ đó, nhiệm vụ không phải là tránh bị "lợi dụng" trong hệ thống hiện tại, mà là phát minh và thử nghiệm những quan hệ sản xuất thay thế, những cách tổ chức đời sống kinh tế-xã hội khác có khả năng vượt qua chính hệ thống đó. Chỉ khi hiểu đúng bản chất hệ thống của chủ nghĩa tư bản, chúng ta mới có thể xây dựng những thực tiễn đối kháng có ý nghĩa.